სასამართლო დამოუკიდებლობა სასამართლოს ანგარიიშვალდებულებასთან მიმართებაში საკონსტიტუციო სასამართლოებისთვის მოსამართლეთა შერჩევის მოდელები

შედარებითი ანალიზი

ანოტაცია

2006 წლის მარტში „ნიუ-იორკ თაიმსი" იუწყებოდა, რომ ავღანელ მამაკაცს სასიკვდილო განაჩენი ემუქრებოდა სარწმუნოებისაგან განდგომის დანაშაულისათვის – იგი განუდგა ისლამს და ქრისტიანობა მიიღო. როგორც ცნობილი გახდა, ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო მდივანმა მოუწოდა ავღანეთის პრეზიდენტს, მოეთხოვა ამ საქმეზე „ლმობიერი გადაწყვეტილების" მიღება, ხოლო ავღანეთის უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარემ გამოხატა თავისი განზრახვა, დაეცვა საკუთარი დამოუკიდებლობა და წინააღმდეგობა გაეწია ამ საქმეზე გადაწყვეტილების მიღებასთან დაკავშირებული ნებისმიერი ჩარევისათვის.

ჩვენი სასამართლო კულტურისათვის შეუძლებელია იმის გათვითცნობიერება, რომ ადამიანს შეიძლება დაემუქროს სასიკვდილო განაჩენი რელიგიასთან დაკავშირებული პირადი შეხედულების გამო. მაგრამ აბა რას ფიქრობთ მოსამართლეზე, რომელიც კანონის საფუძველზე გადაწყვეტილების დამოუკიდებლობას მოითხოვს ასეთ შემთხვევაში? სასამართლოს  დამოუკიდებლობა ზოგადად ლიბერალური დემოკრატიის არსებით დამახასიათებელ თვისებად აღიქმება, ანუ ჩვენ არ გვინდა, რომ მოსამართლეებმა განახორციელონ საკუთარი დამოუკიდებლობა კანონის განმარტებისას და გამოყენებისას? პასუხი ამ კითხვაზე არაერთგვაროვანია. დიახ, ჩვენ გვინდა, რომ მოსამართლეებმა ისარგებლონ დამოუკიდებლობით საქმეების განხილვისას, მაგრამ ისე, რომ ძალზე დამოუკიდებლებიც არ იყვნენ. მოსამართლე ნამდვილად უნდა იყოს ანგარიშვალდებული საზოგადოების, განსაკუთრებით კი დემოკრატიული ინსტიტუტების წინაშე. სინამდვილეში, ვინაიდან სასამართლოების როლი მთელ მსოფლიოში გაიზარდა, ქვეყნების სულ უფრო მზარდი რაოდენობის წინაშე დგება ის პრობლემა, რომელსაც პროფესორი ალან პატერსონი მოკლედ აღწერს როგორც ,,სასამართლოს დამოუკიდებლობასა და სასამართლოს ანგარიშვალდებულებას შორის არსებული აშკარად დაუძლეველი დაძაბულობის პარადოქსულ სიტუაციას"

მართლაც, ამ ორი პრინციპის სათანადო ბალანსის დამყარება იშვიათად არის შესაძლებელი და ეს რამდენიმე კონტექსტშია აშკარა, განსაკუთრებით, თუ განვიხილავთ საკონსტიტუციო და უზენაესი სასამართლოების მოსამართლეთა შერჩევის მოდელებსა და პროცედურებს. ხშირად ის, თუ როგორ ხდება მოსამართლეთა სამუშაოდ აყვანა, არ არის მხოლოდ ადმინისტრაციული მოცემულობა, რომელიც ზეგავლენას ახდენს მხოლოდ სასამართლოს სოციალურ და პროფესიულ შემადგენლობაზე, იგი ასევე ის ელემენტია, რომელიც მოქმედებს იმ ურთიერთობებზეც, რომლებსაც სასამართლო სისტემა ამყარებს სხვა პოლიტიკურ მოთამაშეებთან, უპირველეს ყოვლისა, ხალხთან და პოლიტიკურ ინსტიტუციებთან. როგორც ჰერბერტ კრიცერმა აშშ-თან დაკავშირებით აღნიშნა: „ჩვენ ფუნდამენტური წინააღმდეგობა გვაქვს სამართლის როლზე პოლიტიკაში და პოლიტიკის როლზე სამართალში და ეს ცხადი ხდება ჩვენი ამბივალენტური დამოკიდებულებით იმისადმი, თუ რა სახით ვარჩევთ და ვასაქმებთ მოსამართლეებს"

ჩვეულებრივ, როდესაც უზენაეს და საკონსტიტუციო სასამართლოებზე ვლაპარაკობთ, ჩვენ ვეხებით სასამართლოს მიერ საქმეების განხილვის პრაქტიკას და იშვიათად შევისწავლით სასამართლოების სტრუქტურას და იმას, თუ რა სახით შეუძლია ამ სტრუქტურას ზემოქმედების მოხდენა მათ ფუნქციონირებაზე. სინამდვილეში საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა შერჩევის პროცედურები შეიცავს ნორმებს, რომლებიც მნიშვნელოვანი ფასეულობების მატარებელია, ფასეულობებისა, რომლებსაც შესწევთ უნარი, ზეგავლენა მოახდინონ სასამართლოთა სტატუსზეც და როლზეც საკონსტიტუციო წყობაში. ამის შედეგი ის არის, რომ მოსამართლეთა შერჩევის პროცესი არ არის ნეიტრალური პროცედურა: ნორმები, რომლებიც მოსამართლეთა შერჩევას ეხება, ისევე, როგორც სისტემის ყველა პოზიტიური ნორმა, ფასეულობის მატარებელია. როგორც ჟ.ჰ.ჰ. უაილერმა აღნიშნა: „ნათელია, რომ არ არსებობს ნეიტრალური მდგომარეობა ორ ვარიანტს შორის". მოსამართლეთა შერჩევის მეთოდი ფესვგადგმულია უფრო ფართო კონტექსტში, რომელიც მოიცავს სხვადასხვა პირს, ჯგუფსა და პოლიტიკურ ინსტიტუციას, რომლებსაც ზემოქმედების მოხდენა შეუძლიათ სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე. მართლაც, ეკონომიკაში მოსამართლეთა შერჩევა განისაზღვრებოდა როგორც „ენდოგენური" ცვლადი, ანუ ცვლადი, რომელიც სხვა ცვლადების ფუნქციას წარმოადგენს.

ამ ნაშრომში მოცემულია კარგად ცნობილი ხუთი ქვეყნის საკონსტიტუციო სასამართლოების მოსამართლეთა შერჩევის პროცედურების შედარებითი ანალიზი. სამი მათგანი (საფრანგეთი, იტალია და გერმანია) მისდევს სამოქალაქო სამართლის ტრადიციებს, ორი კი (ამერიკის შეერთებული შტატები და გაერთიანებული სამეფო) – საერთო სამართლისას. ჩვენ გვინდა ვისაუბროთ იმ ქვეყნების „შერჩეულ ჯგუფზე", რომელთა გამოცდილებაზე დაყრდნობით გაგვიადვილდება სასამართლოს დამოუკიდებლობასა და მოსამართლეთა ანგა- რიშვალდებულებას შორის ურთიერთკავშირის გაანალიზება.

მსოფლიოს ქვეყნების უმრავლესობა საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეებს პოლიტიკური პროცედურების მეშვეობით ირჩევს, თუმცა არც ერთი მათგანი არ მისდევს„პირდაპირ" დემოკრატიულ მოდელს. სინამდვილეში ისინი, ჩვეულებრივ, ირჩევენ შუალედურ მოდელებს, რომლებიც არსებითად ასახავენ ერთ-ერთს შემდეგი პრინციპებიდან: დამოუკიდებლობა და ანგარიშვალდებულება. ამ ორი პრინციპის შინაარსი თითქოს ნათელია,  მაგრამ ეს ასე არ არის. ერთი მხრივ, მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ, როდესაც „სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე" ვლაპარაკობთ, ჩვენ ვგულისხმობთ როგორც გარე, ისე შიდა დამოუკიდებლობას. როგორც ეს ყველასათვის ცნობილია, პირველი ეხება მოსამართლეთა დამოუკიდებლობას სხვა საკონსტიტუციო ძალაუფლებისგან, ხოლო მეორე მოსამართლეთა დამოუკიდებლობას სხვა მოსამართლეებისგან. მეორე მხრივ, როდესაც „სასამართლოს ანგარიშვალდებულებას" ეხება საქმე, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს განსხვავდება მოსამართლეთა „პასუხისმგებლობისგან". უკანასკნელი, ჩვეულებრივ, ნორმების დარღვევიდან წამოიჭრება ხოლმე (განსაკუთრებით დავალიანების ან გადასახდელების დაკმაყოფილებასთან დაკავშირებით). იგი სრულიად საზიაროა და ყოველთვის საბოლოო არ არის. ამის საწინააღმდეგოდ, ანგარიშვალდებულების გაზიარება შეუძლებელია და იგი გარკვეული სახით ზემოქმედებას ახდენს ეთიკასა და მმართველობაზე (ამ მიზეზის გამო მას ხშირად „საბოლოო პასუხისმგებლობას" უწოდებენ). დაბოლოს, ანგარიშვალდებულება გულისხმობს „ანგარიშის ჩაბარების ურთიერთობას" ადამიანებს შორის: ამ კონტექსტში მოსამართლე ანგარიშვალდებული უნდა იყოს არა მარტო წერილობითი ნორმების საფუძველზე, არამედ ადამიანების საზოგადოების და, შესაბამისად, დემოკრატიული ინსტიტუტების მიმართაც.

ამ ორ პრინციპს – დამოუკიდებლობას და ანგარიშვალდებულებას, ჩვეულებრივ, დამხმარე ფუნქცია აკისრია. მათ მისდევენ მათი უნარის გამო – ლეგიტიმურობა შესძინონ სასამართლოებს. თუმცა ხშირად ხდება, რომ სასამართლოების ლეგიტიმურობის საყრდენების ნაცვლად ისინი „აბსოლუტურ" პრინციპებად იქცევა ხოლმე. სასამართლოს დამოუკიდებლობასთან დაკავშირებით რისკს წარმოადგენს სასამართლოს ზედმეტად დაშორება პოლიტიკური კონტექსტიდან და პოლიტიკური ინსტიტუტებისგან, და პირიქით, ანგარიშვალდებულებასთან დაკავშირებული რისკია სასამართლოს ზედმეტი პოლიტიზირება (და, შესაბამისად, პოლიტიკური პარტიების ზემოქმედებისთვის მისი დაქვემდებარების გაადვილება). ამგვარი სიტუაციები ხშირად განაპირობებს პოლიტიკურ კრიზისს და ინსტიტუციურ ანტაგონიზმს.

ამ ნაშრომში გთავაზობთ ისეთი ინსტრუმენტების დადგენას, რომლებიც იძლევა ინსტიტუციურ კრიზისთან გამკლავების შესაძლებლობას, რომელიც ხშირად გამოწვეულია ასეთი აბსოლუტიზმებით საკონსტიტუციო სასამართლოების შემადგენლობისა და მათ წევრთა შერჩევის წესებში. ჩვენი აზრით, ამ წესებმა შეიძლება არსებითი როლი ითამაშონ სასამართლოების ლეგიტიმურობის გაზრდაში, განსაკუთრებით სხვა საკონსტიტუციო უწყებებთან მიმართებაში. ამ მიზეზების გამო აუცილებელია, საგულდაგულოდ გაანალიზდეს შემდეგი ექვსი ელემენტი: სამართლებრივი წყაროები და გამჭვირვალობა მოსამართლეთა შერჩევისას, მოსამართლეთა რაოდენობა, პროფესიული მოთხოვნები და მოსამართლეთა პროფესიული გამოცდილება, თანამდებობაზე ყოფნის ხანგრძლივობა, მოსამართლეთა დანიშვნაზე უფლებამოსილი ორგანოები, განსხვავებული და თანმხვედრი აზრები.

ყველა ქვეყანაში, რომელთა სისტემების ანალიზსაც გთავაზობთ, აღნიშნული ელემენტების სრულად გათვალისწინება მოგვცემს ფუნდამენტურ ინფორმაციას საკონსტიტუციო სამართალსა და მმართველობის ფორმას შორის ურთიერთკავშირის გასაგებად.