სეკულარიზმი: სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის ჩარჩო
ანოტაცია
რელიგია თავისი ბუნებრივი მდგომარეობით „კონკურენციაშია“ სხვა რელიგიებთან, მათ მიმართ ექსკლუზიურია, რაც მისი ფუნქციის, რელიგიური დოქტრინის განხორციელების შემადგენელი ნაწილია. შედეგად, სახელმწიფოს პირდაპირი ასოცირება რომელიმე მათგანთან იმთავითვე გამორიცხავს რელიგიის თავისუფლების დაცვისა, და რელიგიებს შორის დისკრიმინაციის აკრძალვის გარანტიებს. რელიგიის ექსკლუზიური ბუნების საპირისპიროდ კი სახელმწიფოს პირველადი ფუნქციაა მოქალაქეებისათვის ინკლუზიური სივრცის შექმნა. ამასთან, რელიგია და სახელმწიფო – ორივე მათგანი, საკუთარი ფუნქციის განხორციელების მიზნით, აწესებს ვალდებულებებს მათი წევრების/მოქალაქეებისათვის, ამ ვალდებულებებს შორის კი არსებობს კონფლიქტის წარმოშობის შესაძლებლობა.
სწორედ ამ ბუნებრივი ურთიერთდამოკიდებულების გამო, კონსენსუსი მიღწეულია სახელმწიფოს რელიგიისგან გამიჯვნის აუცილებლობაზე. ასეთი გამიჯვნა კი სეკულარიზმის ცნებით ხასიათდება.
სეკულარიზმი არის დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს განუყოფელი ნაწილი, ვინაიდან ის სახელმწიფოს მიერ რომელიმე რელიგიასთან ასოცირების წინააღმდეგ ხალხის კოლექტიური კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის გამოხატულებას წარმოადგენს და, შესაბამისად, არის სახალხო სუვერენიტეტის განხორციელების ერთ-ერთი საშუალება. რელიგია შეიძლება სოციალურ კონსტრუქციადაც განვიხილოთ, შესაბამისად, სეკულარიზმიც სოციალური კონსტრუქციით განპირობებულად, თუმცა ასეთი სოციალური კონსტრუქციის საზოგადოებაში, მყარი საფუძვლის გამო, ეს თვისობრივ ცვლილებას არ იწვევს და პრაქტიკაში დემოკრატიული, სამართლებრივი და სეკულარული სახელმწიფოს პრინციპებს ურთიერთთანასწორი და ურთიერთშემავსებელი ხასიათი აქვთ.
სეკულარიზმის აუცილებლობის შესახებ კონსენსუსის მიუხედავად, ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის მიჯნის დადგენა სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულ ადგილას ხდება. დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოებში არსებული მოდელები შესაძლოა სამ კატეგორიად დავყოთ: სრული გამიჯვნის, ნეიტრალურობის და მორიგების მოდელები. სრული გამიჯვნის მოდელის თანახმად, სახელმწიფო და რელიგია მაქსიმალურად უნდა იყოს ერთმანეთისგან დისტანცირებული. ნეიტრალურობის მოდელის თანახმად, სახელმწიფო მხოლოდ ნეიტრალურ პოზიციას უნდა ინარჩუნებდეს რელიგიურ ინსტიტუტებთან მიმართებით და უპირატესობას არ უნდა ანიჭებდეს რომელიმე მათგანს. მორიგების მოდელი კი რელიგიის როლს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მნიშვნელოვნად მიიჩნევს და გარკვეულწილად ახალისებს რელიგიური ინსტიტუტების განვითარებას, თუმცა ამ მოდელის ფარგლებშიც გამორიცხულია სახელმწიფოს მიერ რელიგიურ ორგანიზაციებში მონაწილეობის/მათი მხარდაჭერის იძულება ან რელიგიურ ორ- განიზაციებს შორის დისკრიმინაცია.
სეკულარიზმის სხვადასხვა ფორმების არსებობას ცნების კონკრეტულ ადგილას დამკვიდრების განსხვავებული ისტორიული წანამძღვრები და, ამასთანავე, მისი გარკვეულწილად დამაბნეველი, ფართოდ განმარტებადი შინაარსი განაპირობებს. მაშინ როდესაც ცნება ინარჩუნებს მისი მნიშნველობის თვითნებურად ჩამოყალიბების შესაძლებლობას, მხოლოდ ცნებაზე მითითება და მისთვის განმსაზღვრელი მნიშნველობის მინიჭება საწინააღმდეგო არგუმენტის წარდგენის, რაციონალური დისკუსიის შესაძლებლობას აქრობს. საბჭოთა კავშირის რელიგიისადმი მტრულად განწყობილი პოლიტიკაც შესაძლოა ფორმალურად სეკულარიზმის არგუმენტით გამართლებულიყო, თუმცა, ცხადია, ამ პოლიტიკის არაერთი ასპექტი, მაგალითად, რელიგიური ორგანიზაციებისთვის საკულტო ნაგებობების ჩამორთმევა არ წარმოადგენდა ინკლუზიური სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელ ქმედებას, რადგან თავად იყო ერთ იდეოლოგიასთან,ათეიზმთან ასოცირებული და მისით განპირობებული.
ამდენად, სახელმწიფოსა და რელიგიის გამიჯვნისას, მათ შორის მჭიდრო ასოცირების თავიდან აცილების პარალელურად არსებობს საშიშროება, რომ ეს მათი ურთიერთდამოკიდებულების მეორე რადიკალურ ფორმაში, რეპრესიულ პოლიტიკაში ტრანსფორმირდეს. შესაბამისად, რელიგიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის მისაღები ფორმის ჩამოსაყალიბებლად აუცილებელია, სახელმწიფომ ასოცირების თავიდან აცილებასა და მისი მხრიდან რეპრესიულ პოლიტიკას შორის სწორი ბალანსი იპოვოს. ასეთი დაბალანსებული სეკულარიზმის პირობებში გვექნება არა ცნებაზე, როგორც კონკრეტულ იდეოლოგიაზე, ამ შემთხვევაში სახელმწიფოსა და ეკლესიის ფორმალურ გამიჯვნაზე დამყარებული ურთიერთობა, არამედ ისეთი, რომელიც ცნებას როგორც გარკვეულ ლოგიკურ ჯაჭვს იდგენს საფუძვლად. სეკულარიზმის მიზნის მიღწევის საშუალებად გადააზრების დაწყებისათვის კარგი საფუძველია ჯონ როულზის „საჯარო გონის“ თეორია, რომლის თანახმად, რელიგიური მოტივები სრულიად მისაღებია, თუმცა მისი „თარგმნა“ ყველასათვის მისაღებ საფუძველზე უნდა იყოს შესაძლებელი.
მოცემული ნაშრომი სეკულარიზმის ცნების ლოგიკური, ორივე დაინტერესებული მხარისათვის, მისაღები განმარტების ჩამოყალიბებას ემსახურება და შემდგომ კი იმის ილუსტრაციას, რომ ნებისმიერი უფლების შეზღუდვა არა სეკულარიზმს, როგორც თვითმიზანს, არამედ მისი საშუალებით მისაღწევი მიზნის სწორ გააზრებას უნდა ემყარებოდეს და თავად ამ მიზანს ემსახურებოდეს.
სეკულარიზმის ლოგიკური ჭრილი სახელმწიფოსა და რელიგიისათვის მათი ფუნქციების განხორციელების შესაძლებლობის შექმნის გარანტიაა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რელიგიური ორგანიზაციის ფუნქცია დოქტრინალურად განსაზღვრული კონფესიური მიზნების განხორციელებაა, სახელმწიფო კი უფლებების აღიარებით და დაცვით (მათ შორის უსაფრთხოების გარანტიებით) ადამიანების თანაცხოვრების უზრუნველყოფის ინსტრუმენტია.
ნაშრომი ამტკიცებს, რომ სეკულარიზმის სახელმწიფოსა და რელიგიის ფუნქციების განხორციელების ჭრილში დანახვა გამოკვეთს სეკულარიზმის ორივე დაინტერესებული მხარისათვის მისაღებ ფორმას. ცალკეული გადაწყვეტილებების ანალიზის საფუძველზე, ნაშრომი გვთავაზობს კონკრეტულ შემთხვევებს, როდესაც სახელმწიფოსა და რელიიგიისათვის არსებობის ავტონომიური სივრცის შესანარჩუნებლად სეკულარიზმის არგუმენტის ამოქმედება ხდება საჭირო.
სახელმწიფო ხელყოფს სეკულარიზმის ლოგიკურ ჭრილს, როდესაც ის რელიგიას საკუთარი დოქტრინის განხორციელებაში უშლის ხელს ან/და დოქტრინის/რელიგიის შეფასებას, დელეგიტიმაციას ახდენს. სახელმწიფოს ასეთი თავშეკავება კი ზღვარდადებულია სახელმწიფოს ვალდებულებით, ნეიტრალური იყოს ნებისმიერი დოქტრინის, იდეოლოგიის მიმართ, როდესაც ეს დისკრიმინაციის აკრძალვის, სხვა უფლებების დაცვის პოზიტიურ ვალდებულებებს ეხება. თავშეკავების ზღვარი ასევე გადის სახელმწიფოს უფლებამოსილებასთან, ხელი შეუშალოს რელიგიის ბუნებრივი მდგომარეობიდან გამოსვლასა და მის მიერ საჯარო სივრცის პრივატიზებას.
თავის მხრივ, დისკრიმინაციის აკრძალვის და უფლებების დაცვის სახელმწიფო ვალდებულების მიღმა რჩება რელიგიური ორგანიზაციის მიერ შეხედულებებზე დამყარებული განსხვავებების გამო წევრების საკუთარი წრიდან გარიყვის შესახებ გადაწყვეტილებები, რადგან რელიგიური ორგანიზაციის მოტივი, ასოცირდებოდეს მხოლოდ მისთვის მისაღებ დოქტრინალურ თეზისებთან, მისი ფუნქციის შემადგენელი ნაწილია და გამართლებულია.
ამ საკითხებზე მართებული მსჯელობის წინა პირობა, წინასწარი შეთანხმების არსებობაა, რომ სახელმწიფო სახალხო სუვერენიტეტის და სეკულარიზმის გატარებისას, ამასთან, რელიგიის თავისუფლების და დისკრიმინაციის აკრძალვის უზრუნველყოფისას თავისუფალია ნებისმიერი იდეოლოგიური გავლენისგან, არ ემხრობა რელიგიების უარყოფას ათეიზმთან დაახლოების ფორმით, არამედ ინდივიდისა თუ რელიგიური ორგანიზაცისაგან თვისობრივად განსხვავებულ პოზიციაშია და მის ვალდებულებას წარმოადგენს „უსაფრთხო პლურალიზმის“ უზრუნველყოფა. ამ ვალდებულების შესრულებისას სეკულარული სახელმწიფო არა წინასწარი ნდობის, არამედ თანაბარი ინდიფერენტულობის ფორმულით უნდა მიუდგეს რელიგიებს, რაც მათ დაუტოვებს საჭირო ავტონომიურ სივრცეს ფუნქციონირებისათვის.
ზემოაღნიშნული მსჯელობის შესაბამისად, სეკულარიზმის ცნების დაცვას ამოფარებული ყველანაირი შეზღუდვა არა ცნების რომელიმე სამართლებრივი სისტემის ავტონომიურ განმარტებას, არამედ ცნების „სეკულარიზმის“ მიზანს, რელიგიისა და სახელწმიფოს ფუნქციებს შორის ბალანსის დაცვას უნდა ეფუძნებოდეს. ამდენად, „სეკულარიზმი“ არა თვითმიზანი, არამედ მიზნის განხორციელების ინსტრუმენტად უნდა იქნეს გაგებული. ეს ჰგავს სახელმწიფო შტოებს შორის ძალაუფლების განაწილების პრინციპს, კერძოდ, მის შესახებაც მრავალფეროვანი მიდგომები არსებობს ეროვნულ დონეზე, ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო კი მასზე მსჯელობისას არა რომელიმე ერთი კონკრეტული მოდელის ლეგიტიმაციას ან უარყოფას ახდენს, არამედ საუბრობს ასეთი დანაწილების საშუალებით უფლებების ეფექტური დაცვის არსებულ შესაძლებლო- ბაზე. ამდენად, ეს პრინციპიც არა თვითმიზანი, არამედ მიზნის მიღწევის საშუალებაა.
წინამდებარე ნაშრომი სეკულარიზმს როგორც ლოგიკურ წესრიგს თანმიმდევრულ კომპონენტებში განიხილავს. ამ მიზნით საქმეების ანალიზი არ ემსახურება რომელიმე სამართლებრივი სისტემის მიდგომის სრულყოფილ, თანმიმდევრულ დახასიათებას, არამედ სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის სხვადასხვა ასპექტებს მიმოიხილავს მათ მაგალითზე და ცდილობს სახელმწიფოს და ეკლესიის ურთიერთმიმართების, მათ ფუნქციებს შორის ბალანსის ერთ ლოგიკურ, თანმიმდევრულ ხაზში მოთავსებას.
ნაშრომის პირველი თავი განიხილავს ადამიანის უფლებებს შორის რელიგიის თავისუფლების ადგილს და აღნიშნულის მიმართებას სეკულარიზმის პრინციპთან. მეორე თავში განმარტებულია, რომ რელიგიის თავისუფლების განცალკევებული დაცვა ავტომატურად არ იწვევს რელიგიის მიმდევარი ადამიანების პრეფერენცირებას და რელიგიური გრძნობების და სხვა გრძნობების შეურაცხყოფისგან განსხვავებას.
მესამე თავი სეკულარიზმის, სხვადასხვა სამართლებრივი სისტემის მიერ შემოთავაზებულ განმარტებებს მიმოიხილავს. მეოთხე და მეხუთე თავები აკონკრეტებს, რომ სეკულარული სახელმწიფო არ ნიშნავს რელიგიის საჯარო სივრციდან გაქრობას, რელიგიისგან გამიჯვნის თვითმიზნად ქცევას ან სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებისას რელიგიური მოტივების იგნორირებას იმ დაშვებით, რომ სპეციფიკურ შემთხვევაში რელიგიური მოტივების საჯარო მიზნად ტრანსფორმირება ვერ მოხდება.
შემდეგი ორი თავი კი რელიგიური თემისა და მისი ინდივიდუალური წევრების ავტონომიის ფარგლებს და სახელმწიფოსგან მასში ჩაურევლობის, ადამიანის უფლებების, თანასწორობის და საჯარო სივრცის პრივატიზებისგან დაცვასთან გავლებულ ზღვარს ეხება.
ამასთან, ნაშრომის შესავალი ნაწილიც შემდგომში განსახილვევ ძირითად თეზისებს წარმოადგენს, ხოლო დასკვნაში შეჯამებულია რელიგიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის სხვადასხვა ასპექტების შემცველი საქმეების ანალიზის შედეგად ჩამოყალიბებული მოსაზრებები.
